Buse Uruk

Dijitalleşmeye her gün daha çok bağımlı hale geliyoruz Web sürümlerini ve yapabileceklerimizin imkanını hesaplarken, blokzinciri, lot (Nesnelerin İnterneti), Metaverse, görüntü oluşturmak için kullanılan Open AI ve son yapay zeka otomasyonu çıkartması ChatGPT ile teknolojinin kontrol alanı genişlemekte.

Dijital evrenin iş gücünü tehdit edeceği görüşünde olan bir kesim var, ki ben tam tersini düşünüyorum; dijitali red etmek yerine birlikte dönüşmek ve
hızla akıp giden kısıtlı zamanda teknolojinin sunduğu harikalardan hayatlarımızın kolaylaştırması için faydalanmak yanında küresel riskler sahip olduğu imkanlarla dijitali biten çözüm ortağı olarak kullanabiliriz.
”Sadece iyi olanın, bilenin, bilgiyi kullananın ve çoğaltanın hayatta kalacağı bir çağda kendini var edebilenler ise düşünmekten, üretmekten kaçanların, bu işleri algoritmaların üzerine yükleyenlerin arasından çıkmayacak. Bu nedenle ben bir sorun göremiyorum.” Bu söz Dicle Yurdakul hocamın bu hafta Politikyol’da kaleme aldığı ChatGPT konulu
Laissez-faire, laissez-passer: Bir öğretim üyesinin gözünden ChatGPT  yazısını okumanızı isterim eminim ki teknolojiye katlı görüşte olanları dahi düşünmeye sevk edecektir.

Konumuza dönersek, geçen hafta WEF 2023 WEF-Global Risks Report 2023 (Küresel Risk Değerlendirmesi) raporunda ve  Allianz Risk Barometer 2023 (Allianz’dan gelen Küresel Risk Değerlendirmesi) raporunda siber saldırı ve iş kayıplarından sonra iklim değişikliğinin meydana getirdiği yeşil enflasyonun (greenflation) etkisi ile enflasyonist baskının iş dünyası üzerinde etkisini artırması en fazla beklenen olasılık.

İklim değişikliğine karşı yeşil dönüşüm uluslararası kuruluşların öncülüğünde düzenlemeler ile aşamalı şekilde gerçekleşiyor ve uygulanan karbon düzenleme politikalarından en başta üretim yapan ve uluslararası ticari faaliyette bulunan firmalar etkilenecek. Geçen hafta toplanan Davos Zirve’sinde reel sektörden katılımcıların ortak görüşü teknolojiden en üst düzeyde yararlanmayla maliyetleri en düşük seviyeye getirmek. Yeşil dönüşüm ve dijitalin sağladığı ‘ikiz dönüşüm ‘ sektör temsilcilerin olmazsa olmazı .

Yenilenebilir enerji, enerji verimliliği, düşük karbon ekonomisi ve enerji  politikalarıyla ilgili dijitalde hayat var , yapay zekâ ve nesnelerin interneti gibi dijital teknolojilerin kullanımının pek çok sektörde verimliliği artırırken emisyonların azaltılmasına önemli katkılar sağladığını da ortaya koyuyor.

Vodafone’nun çeşitli ülkelerde 17.000 kişiyle gerçekleştirdiği “The Global Future Pulse Sustainability” The Global Future Pulse Sustainability araştırmasına göre, dijitalleşme; enerji verimliliği, doğal kaynakların sorumlu kullanılması ve döngüsel bir ekonomi yaratmanın anahtarı olarak konumlanıyor.

Sürdürülebilir bir gelecek için iş dünyasından peşi sıra gelen karbon nötr şirketlere dönüşüm hedefleri arttıkça, her sektöre hem kendi karbon ayak izini azaltmak hem de ihtiyaç duyulan çözümleri sağlamak açısından önemli görevler düşüyor.

Reel sektörün dijitalin varlığını kabul etmesi ve yeşil dönüşüme çareler aram ası eskide kalmış mevcudiyetini kaybetmiş kapitalist düzenin yavaş yavaş değiş yolunda olduğunu ayan beyan gösteriyor. Belki şimdi değil ancak çevre sorunlarına ve teknolojik gelişmelere duyarsız kalınmak kişi ve kurumları saf dışı bırakacaktır aksi ise mümkün değil, sürdürülebilirliğin ele alınmadığı sürece ne çevre konusunda ne de dijitalde ilerleme sağlanamadığı gibi kapitalizmin döngüselliğe evrildiği ihtiyaç! olan döngüsel ekonomide mümkün olamaz.

Green -brown economy tartışmaları ve (EKC) Environmental Kuznets Curve merkeze alarak de-growthist-growthist)akademik çalışmaları bir yana insanlığın devamı, şirketlerin gelişmesi ve dolaylı olarak ülkelerin refahı için dijital ve yeşilin içinde bulunduğu ‘ikiz’ hatta üçüncü değişken ‘insanın’ dahiliyle ‘üçüz’ dönüşüm, kapitalizm rüzgârını arkasına almış bir dünya için kaçınılmaz .

İnsanlığa düşen bu döngü içinde enerjiyi depolayan teknolojilere yatırım yapmak, var olanı ise geliştirmek ve faydayı maksimize etmektir.

Güven Sak hocamızın Tepav’da paylaştığı “Biden Yönetiminin İklim Değişikliği Karnesi”https://www.tepav.org.tr/upload/mce/2022/notlar/biden_yonetimi_ve_abdnin_iklim_degisikligi_karnesi.pdf

Biden hükümetinin iklim değişikliği ile ilgili yaptığı düzenlemeler ve yatırımları konu alan değerlendirme notunu görünce bu yıl Mısır’da gerçekleşecek COP27 öncesi ‘Türkiye olarak yeşil dönüşümün neresindeyiz ve dünyada bu değişim için atılan adımlar nelerdir? Sorularını içeren bu yazıyı kaleme aldım.

  2019 yılında AB’nin Green New Deal (Yeşil Yeni Düzen) teması ile ortaya koyduğu yeşil ve dijital dönüşümü içeren karbon emisyonunu 2050’de 0’a indirmek hedefli düzeni, bu yıl Haziran ayında gerçekleşen G-7 toplantısı ve NATO zirvesinin de gündemdeydi. Hemen ardından Temmuz ayında yeni açıklanan program Fits For 55 (55’e Uyum )da ilk hedef 1990’daki seviyesine göre karbon emisyonunu 2030’da %55’e indirmek olarak belirlendi.2015 Paris iklim Anlaşması’ndaki hedeflerin daha iddialı ve kesin çizgilerle belirlendiği bu programda, Carbon Border Adjustment Mechanism (ETS Emisyon Ticaret Sistemiyle), ülkeler arası ticarette karbon kaçağını önlemek adına sınırda karbon uygulamasıyla belirli oranlarla bir ceza olarak ‘ekstra karbon vergisi’ geliyor. 2023’te başlayacak raporlama ile 2026’da yürürlüğe girmesi muhtemel vergi  karbonun tonu başına 30-50 Euro olarak değişecek.

Daha önceleri sadece Greenpeace ya da sivil toplum kuruluşlarının günde mi olan iklim krizi,  uluslararası kuruluşların iklim değişikliğinin ekonomi ve ticaret üzerine etkilerine dikkat çekmesi ve son günler de yaşanan seller ve kuraklık nedeniyle oluşan elim yangınlar ile birlikte tüm Dünya’nın ilgisini küresel iklim krizine ve alınması gereken önlemlere çevirmesine neden oldu.

  Bill Gates: “Küresel ısınma durdurmak ve iklim değişikliğini önlemek için karbon salınımı minimuma indirilmesi gerek. Aksi takdirde felaket kapıda.” Bunu yanı sıra Gates salınımın azaltılması için, elektrikli araç satın alınması, karbon vergisi, temiz elektrik, yakıt ürün standardı gibi önerilerde getirdi.

İsrail, 2023-2028’e kadar kademeli olacak şekilde fosil yakıtlardan başlayarak karbon vergisi koyacağını açıkladı.

 Geçen yıl,  ABD Başkanı Biden elektrikli araçlar için bir kararnameye imza attı. Kararnameye göre,2030’a kadar satılacak araçların yarısı 0 emisyonlu olacak ve Amerika, elektrikli araç pazarında Çin’in biraz gerisinde kalmış durumda. Bunun nedeni, Obama döneminde %5’den %1.7 indirilen otomobil karbon emisyonları ve Trump döneminde yeşil dönüşüme yeteri kadar ilgi gösterilmemesidir. Biden yönetiminin iklim politikalarına öncelik vermesi otomotivde de karbon hedefini tekrar yükseltti, Dünya’daki otomotiv piyasasını yaklaşık 15-20 milyon satışla elinde tutan ABD, elektirikli araçlara ile 330 milyar $’lık bir yatırım planlıyor. Avrupa Birliği ve ABD’den gelen düzenlemeler ile yaklaşık 5 yıl içerisinde şehir içerisinde benzin ve dizel araçları kullanımına yasak  gelebilir ve otomotiv pazarında arzın benzin ve dizel yerine elektrikliye kayması söz konusu olabilir.

  İklim krizinin birden en gündeme oturmasının sebebi nedir?

Intergovermental Panel on Climate Change  (IPCC )’ın bu ay yayımladığı raporunda bunun yanıtını bulabiliyoruz. Krizin temel sebebi ‘insan’ faktörü…

IPCC 6. Raporunda; bölgesel iklim değişiklikleri, sıcak hava dalgaları, seller ve kuraklıklara bağlı orman yangınlarının insan kaynaklı iklim değişikliğiyle bağlantılarının nasıl olduğu gibi konulara değiniyor. Homo Sapiens, yaptığından zarar görmeye başlayınca, birbiri ardına açıklamalar ve karbon salınımı azaltımına yeni düzenlemeler ile bozulan düzeni  yerine geri getirmeye çabalıyor.

Öyle ki, küresel iklim krizi için önlemler sadece ticaret alanındaki düzenlemelerle sınırlı değil. Yaratacağı arz  yönlü şoklar ile finans dünyasının da ilgi odağında. Merkez bankaları, sermaye piyasaları, Blokchain teknolojisi ve bankacılık da FinTek çözümler üreterek bu dönüşüm için katkıda bulunmakta.

Karbon emisyon kontratları en yüksek seviyesinde…

Tüm bu gelişmeler ışığında, karbon emisyonlarını azaltmak ve doğayı korumak, artık kurumlar için önemli bir prestij göstergesi ve performans değerlendirmesinde bir gereklilik haline geldi. Bugün artık büyüklüğü ne olursa olsun her şirket sürdürülebilir bir geleceğe katkıda bulunmak ve bu konuda somut adımlar atmak istemektedirler.

  Karbon emisyon kontratları, sermaye piyasasının yeşil dönüşüm için  sunduğu araçlardan  sadece biri. 2007 yılından beri Londra’da finansal piyasalarla ilgili kişiler tarafından alınıp satılmakta olan vadeli karbon kontratları da aynı döviz ve pay vadeli kontratlar gibi çalışıyor.  Kontratlar, karbon emisyonunu en aza indirmek, dönüşüme katılmak ve maliyetlerini düşürmek isteyen birçok şirket ve kurumun bugünler de odak noktası haline geldi.

Emisyon kontratları,  2019 yılıyla kıyaslandığında 2020 yılının 3. Ayında pandemiyle birlikte sanayi ve üretimde azalmaya bağlı olarak karbon kontrat fiyatları %5 gerilemişti. Delta varyantı endişelerine rağmen piyasa oyuncularının Covid-19 ile yaşamaya alışmış olması ve sanayi, ekonomik aktivitelerin canlanması sebebiyle karbon emisyon kontrat fiyatları 2021 Ağustos ayında LME Londra Metal Borsası’nda 56.94 Euro seviyesini görmüştü.. Fiyat artışı sadece üretim ve sanayi canlanması sebebiyle değil, aynı zamanda bu kontratların spekülatif ve ticaret amaçlı kullanılmasından da  kaynaklanmasıydı..

Berenberg, içinde bulunduğumuz 2022 yılı için karbon fiyatlarının ikiye katlanarak 110 Euro olması öngörünsünde bulunmuştu k, şimdilerde fiyatlar 90 Euro seviyesini izlemekte.

  Karbon salınımına dijital dönüşüm

55’e Uyum programında, Yeşil Yeni Düzen’den farklı olarak dijital dönüşüm ifadesi yer almıyor. Ancak, karbon emisyonlarının azaltılması dijital dönüşümle gerçekleşebilecek. Örneğin, karbon salınımın önlenemediği endüstriyel üretim sektörü olan çimento üretimi tüm küresel karbon salınımının  %8’ini oluşturuyor. Bunun azaltılması için Jeo- mühendisleri karbonu yerinde yakalayıp, yer altında depolanması fikri var. Ancak, atmosferde yaratılan CO2’nin tekrar geri çekilmesi oldukça uzun ve pahallı . Bu işlem 1 torba çimentonun fiyatını yalnızca 0.5 $ arttırarak, şirketlerin maliyetlerini yükseltiyor ve dolayısıyla enflasyona pozitif bir katkı sağlıyor. Hoş herhangi bir aksiyon almamakta şirketlere karbon vergisi şeklinde dönerek o da aynı etkiyi yaratacaktır.

Mühendislerin, Dünya’nın güneş ışınımı ile aldığı enerjinin bir bölümünü uzaya yansıtıp, soğutarak atmosferdeki karbon ve metan gazlarının ısıtıcı etkilerini yok etme gibi bir fikri daha var.

Net sıfır karbon hedefi ile ülkeler çeşitli temiz enerji projelerini hayata geçirmekteler. Ancak, hidrojenin depolama ve soğutma işlemleri oldukça maliyetli olduğundan, Almanya, Fransa, Hollanda, İspanya başta olmak üzere Avrupa’nın farklı ülkeleri doğal gaz şirketlerinin şebekeye hidrojen enjeksiyonu konusunda aktif projeler yürütmekteler. Türkiye ve Azerbeycan imzalı TANAP projesi bunlardan biri ve hidrojenin ithal edileceği bölgeler arasında kalan ülkemizin bölgesel ve küresel enerji denklemindeki yerini sağlamlaştıran olumlu bir gelişme.

Küresel çapta dengeleri değiştirme pahasına da olsa yapılacak bu çalışmalar, gereksiz maliyetlere katlanmamak ve ekolojik krize dur demek adına değer gibi görünüyor. Bu nedenle, Dijital dönüşüm ve yeşil mutabakat ayrılmaz bir bütündür.

Türkiye’nin Yeşil Yeni Düzen’deki yeri

İhracatta en büyük partnerimizin AB ülkeleri olduğu düşünülürse, sistemin dışında kalınmaması için tüm Dünya’nın benimsemeye başladığı bu düzeni  Türkiye’nin de bir yerden tutması gerekirdi .  Güzel bir başlangıç oldu. Ülkemizde de Temmuz ayında AB Yeşil Yeni Mutabakat Eylem Planı oluşturuldu ve Ticaret Bakanlığı liderliğinde  uzman, özel sektör temsilcilerin bulunduğu bir çalışma grubu kuruldu.

Tabi, sisteme hemen entegre olmak mümkün değil. AB, yeşil dönüşümü  Paris Anlaşmasıyla 2015 yılından beri yürütüyor . Şimdilerde Ticaret Bakanlığı kurduğu ekip ile Avrupa’nın dönüşüm için benimsediği mekanizmaları inceliyor ve bunun için için bünyesinde plotlar dahi oluşturdu.

AB’nin koyduğu hedefler çok üst düzeyde. Sonuç olarak, Avrupa’da sadece Almanya’dan ibaret değil. AB’nin içinde de bu hedeflere hemen uyum sağlayamayacak ve yeteri kadar finansman ayıramayacak ülkeler var. AB, bu dönüşümün finansman ihtiyacı için 1 trilyon Euro ayırdı. Bunun yanı sıra, 750 milyar Euro’luk bir Yeni Nesil Avrupa Fonu’da var. Uluslararası bir proje olduğu için Türkiye finansman kaynağı olarak şu an sadece IPA -Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı fonlarından yararlanabiliyor.

Türkiye’de karbon azaltımının farkında olmalı . Çünkü, artık ESG  Çevresel Sosyal ve Kurumsal yönetişim belgesi notu yeterli düzeyde olmayan Türk firmaların bilançosu cazipte olsa yurt dışındaki bir kalkınma bankasından kredi bulamayabilir ve hiçbir yabancı firma halka arzına katılmayabilir. Türkiye olarak öncelikle, Paris İklim Anlaşması’nı imzla(ma)mış  tek G20 ülkesi olarak anlaşmanın bir an önce meclisten geçirip onaylanması gerekir. Ekonomiye de oldukça olumlu katkısı olacak ve güven aşılayacak olan  INDCs Intended Nationally Determined Contributions (Ulusal Olarak Niyet Edilmiş Katkılar) belgesinde taahhüt ettiği, 2030 yılında sera gazı emisyonlarında %21’e kadar azaltımı yapacağı hedefine uygun çalışmalar yapmalıdır.

Ancak, karbon kontratlarında olduğu gibi firmalar yüksek fiyatlarla kendini hedge etmek için kontratlar satın alıp ciddi riskler üslenerek acele bir dönüşüm içine de girmemeli.

Sanayi ve enerji yoğun sektörlerin bilinçlendirilmesi ve gerekli aksiyonlar almaya yönlendirilmesi için OSB, Ticaret Odaları ve STK’lara da oldukça iş düşüyor.  Ticarette saf dışı kalmamak ve cari denge de   ihracat tarafına büyük katkısı olan AB pazarını kaybetmemek için  gerekli önlemlerin bir an önce alınması gerekir.  Karbon emisyon vergileri, özellikle ağır sanayi (çimento, demir çelik, metal sektörü) , taşımacılık, enerji ve lojistik sektörünü etkileyecek. Bu minvalde, kullanılan emisyonu en aza indirmek için Türkiye’de de bu sektörlerin bir an önce aksiyona geçmesi gerekir.

Sonuç olarak IPCC’nin yayımladığı 6. Raporunda belirttiği gibi bu krizin insan kaynaklı. İşin ticari ve ekonomik yanını düşünürken, içinde yaşadığımız ekosistemin sunduklarına da iyi davranmalıyız . Ülkeler ortak bir hedef de birleşip üzerine düşeni yaparsa ve teknolojiyi de gerçek refahı yaratmak için etkin bir şekilde kullanırlarsa, Dünya’yı bu krizden kurtarmak mümkün.

Rusya-Ukrayna Savaşı, Moskova’nın karşılıkları ve Gazprom’un Ruble cinsi ödeme şartı gaz ihracatı durdurabileceği ihtimali, Hollanda -Danimarka ve Almanya’nın  Rus doğal gazına bağımlılıklarını azaltmaya gitmesine ve kömür santrallerinin tam kapasite üretim ile 2024 kadar uzatma kararı almasına sebep oldu; durum bu yıl Davos’da gündem olan   yeşil dönüşüm ve yeşil ekonomiye geçişin Avrupa’da (geçici) bir süre rafa kaldırıldığını gösteriyor.

“Rusya’nın doğal gaz ile Avrupa’yı tehdit etmemesi” adına atılan bu adım kış aylarında Hollanda ve diğer Avrupa ülkelerinin gaz sıkıntısı yaşamaması ve resesyon ihtimallinin dile getirildiği bugünlerde makroekonomik göstergelerin olumsuz etkilenmemesi için iyi fakat iklim değişikliği için kötü bir gelişme.

İklim koşullarının el vermemesine rağmen çatılarında  güneş panellerinin bulunduğu Almanya’da elektrik üretiminde yenilenebilir enerji kullanımı hedefi 2021 yılında % 35, 2050 yılında ise %80; yenilenebilir enerjide talebin artmasıyla , kömüre olan talebin aynı oranda azalması  enerji güvenliği sağlaması ve ekonomilerde dışa bağımlılığı azaltması bakımından önemli.

Kuzey Denizi’nde dev rüzgar enerji santrallerin kurulduğu projeler var ancak bunların bugünden yarına gerçekleşmesi mümkün değil,  her şey biraz beyin gücü ve biraz da teknolojiye de bağlı…

Blokzincirin,  kaydeden değişmez bir dağıtık defter ve aracı olmadan düşük maliyetlerle daha verimli işlemler vaat ettiğini daha önceki yazımda değinmiştim. 2009’dan beri var olan blokzincir için 2017 yılı potansiyel uygulamaları için küresel tanınırlıkta bir dönüm noktası oldu.

Blokzincir enerji alanında toptan elektrik dağıtımı, eşler arası enerji ticareti, elektrik veri yönetimi, emtia ticareti, hizmet sağlayıcıları, petrol ve gaz kaynağı arama, rafine ve kaynak yönetimi ve satışı gibi çeşitli enerji veya sürdürülebilirlik uygulamalarını ele almak üzere uyarlanabilen bir dizi blokzincir ürünüyle çalışır. Daha önceki yazılarımda PoW-PoS blokzincir fikir birliliği mekanizmaları ve kullanıcı eşleme yöntemleriyle ilgili bilgi vermiştim. Bu kısa yazıda blokzincirde eşler arası enerji trasferinin nasıl çalıştığına, dünya çapında uygulanmakta olan en çok bilinen pilot projeler ile analiz edeceğim.

Blokzincir, günümüzde çalışma alanını her gün yenileyip geliştirerek enerji alanında eşten eşe ticaret, enerji borsası, dağıtım şebekesi yönetimi, perakende faturalandırma, talep yönetimi, elektrikli şarj istasyonu konularında çalışmaktadır.

Enerji işlemindeki ilk blokzinciri, Nisan 2016’da Brooklyn, New York’ta gerçekleşti. Yaklaşık 2 yıldan kısa bir süre sonra, blokzincir teknolojisine dâhil olan 122 kuruluş ve 40 dağıtılmış proje  gerçekleştirilmiştir.. 2017’nin ikinci çeyreği ile 2018’in ilk çeyreği arasında enerji endüstrisinde blok zincirine 300 milyon doların üzerinde yatırım yapılmış.

Blokzincir tabanlı enerji ticareti sadece teorik bir konu değil, birçok pratik uygulaması bulunmakta.

İlk olarak herkes tarafından bilinen Solar Coin ile başlayacağım;

Enerji, iklim ve çevre sektörlerinde inovasyonu ve ölçek büyütmeyi teşvik etmektedir. Kayıt zinciri tabanlı dijital bir varlık ve para birimi olan SolarCoin, temiz enerji ekonomisine geçişi hızlandırmak için tasarlanmıştır. Küresel ve merkezi olmayan yapısıyla SolarCoin, Bitcoin gibi kripto para birimleriyle benzerlikler taşımaktadır.  Kripto paralardan farklı olarak Solarcoin dijital para harcamalarını doğrulanmış olan güneş enerjisinden elektrik üretimi gibi yararlı, ekonomik ve çevresel bir aktiviteye bağlamasıyla öne çıkmaktadır. Güvenilir olması için işlemler dağıtık defterde eşler arasında dağıtılmıştır. SolarCoin  kuruluşu kullanıcılarını da düşünüyor; karbon salınımı azalttığı için, güneş enerjisi üreticilerini her 1 MWh’lık elektrik üretimine karşılık olarak 1 SolarCoin (SLR) ile ödüllendirir.

Kısaca Solar Coin çalışmasını özetlemek gerekirse, Kullanıcı güneş enerjisinden elektrik üretir, kullanıcı SolarCoin Kuruluşu sistemine kayıt olurlar, enerji satış sözleşmesini yapılır ve güneş enerjisinden üretilen elektrik miktarını bildirir.  Müşterini tanı (KYC) verisini sunar, başvuru SolarCoin Kuruluşu tarafından onaylanır, SolarCoin’ler kullanıcılara aktarılır ve son aşamada kullanıcılar SolarCoin’leri kullanır

Power Ledger

Avustralya’daki Power Ledger, güvenilir, şeffaf ve birlikte çalışabilir bir enerji alışverişi ve perakendecilerin her biri ile basit güç işlemleri gerçekleştirmelerini sağlayan işlem belirteçlerine sahip platform sunar. Ödeme sistemlerinden otomatik, gerçek zamanlı olarak ödeme alın Blokzincir tabanlı enerji ticareti şeması ile tüketiciler tedarikçileri kendi tercihlerine göre seçebilirler, yani ticaret komşu tedarikçilerle veya temiz enerjiyi seçerek elektrik faturasının düşürülmesi ve dağıtılmış yenilenebilir enerjiye yapılan yatırımın getirisi artırılabilir.

I-NUK

Fransız firması I-Nuk tam bir çevreci… Rüzgârdan bio- kütleye kadar birçok sürdürülebilir projesi mevcut. Bireylerin günlük karbonlarını kolayca dengelemelerini sağlayan bir blokzincir karbon kredi sistemi oluşturuyor ve ortaya çıkan karbon emisyonlarını I-NUK’ta herkes kendi güneş enerjisi ekipmanlarını kullanarak elektrik enerjisi üretebilen bir sistem sunuyor. Blok zinciri tarafından onaylandıktan ve karbon olarak kaydedildikten sonra enerjiyi piyasada satabilir.

Sun Chain

Güneş enerjisi tüketicileri için ağ ve enerji işlemleriyle düşük maliyetle verimli bir şekilde başa çıkabilir. Sunchain projesinde henüz sınırlı sayıda kullanıcı yer alsa da güneş enerjisinin geliştirilmesi yle sosyal konutlarda elektrik enerjisi üretimi başarılmış ve konut başına üretilen elektriğin payı izlenebilir hâle getirilmiş. Düşük maliyet, kullanıcı ve çevre dostu olması projenin sunduğu avantajlarından.

***

Görüldüğü üzere küresel de mevcut blokzincir tabanlı çevre dostu enerji projeleri SolarCoin haricinde henüz küresel çapta değiller.  Kullanıcıları teşvik etmek ve sisteme katılımın sağlanması için çeşitli token ile ödül sistemi kurulmuştur. Ancak, bu projeler için düzenleyici mekanizmalar acil bir sorun olmaya devam etmektedir.

Blokzincir, A-Z’ye hayatımızın her alanına nüfuz etmiş durumda. Blokzincir nedir? Bu da olur mu? …Eskiden hayal dediğimiz şeyler şimdilerde pandemi ve dijitalleşmeyle yerini daha da sağlamlaştırdı, günlük konuşma diline yerleşti. Kamudan alınan teşviklerle özel sektörün cesareti blokzincir tabanlı enerji projelerin önünü  (enerji ticareti – kripto bazlı projeler) açacaktır.  Devlet var olmalı ama dijital konusunda devletlerin dijital teknoloji şirketlerinden de öğrenenceği çok şeyler var. Enerji krizini derinden hissettiğimiz bugünlerde teknolojiye yatırımla ‘ kazanmak’  ve ekonomiye katkısı ise tüm paydaşların işine gelecektir.

Projelerin  detaylarını ayrıca  merak edenler aşağıda  yer alan makale linkinden ulaşabilir.

https://www.mdpi.com/2076-3417/9/8/1561

Referanslar:

*https://www.woodmac.com/reports/power-markets-blockchain-for-energy-2018-companies

*Wang,N , Zhou,X , Lu,X , Guan,Z, Wu,L and  Du,X and Guizani,M (2019). When Energy Trading Meets Blockchain in Electrical Power System: The State of the Art. Journal of Applied. Sciences. 2019, 9, 1561.

 2008 yılı ekonomik krizinden sonra Satoshi Nakomoto tarafından yayımlanan White paper  (bir manifesto)sayesinde hayatımıza Bitcoin ile giren kripto paralar, küresel ekonomik kriz ardından büyük bir motivasyondu. Bitcoin sermaye kontrollerine, devalüasyona ve enflasyona tâbi olmadığı için portföylerde altın ve dövizden sonra en çok tercih edilen iyi bir değer deposu haline gelmiştir.

1944’de Breeton Woods ile rezerv para haline gelen ABD Doları,  yıllarca değerini korumuştur.  Ancak son zamanlarda ABD’nin aşırı borçluluğu, ABD-Çin arası mücadele ve ABD’nin teknolojik gelişmelerin gerisinde kalması 2020’de rezerv payı gerileyen ABD Doları’nın hegemonyasını bitirmiş görünüyor.  Paranın ekonomi  literatüründeki özelliklerine(değişim, değer saklama aracı ve ölçü birimi) sahip olmayan ve fiyatları volatil seyreden kripto para Bitcoin’in, “Dünya para birimi” haline geleceği görüşlerine pek katılmamakla birlikte  Bitcoin, kripto dünyanın rezerv parasıdır.

2013 yılında Bitcoin, Silkroad yeraltı ekonomisinde kullanıldığı için adı kötüye çıkmış ve bazı çevreler tarafından sadece ponzi finansman, kara para aklamaya yarayan bir araç olarak görülmeye başlamıştır. Homosapiens hedonisttir, kolay yoldan büyük hedeflere ulaşmak tatlı gelir. Suçu Bitcoin’e yüklemek yanlıştır, sorun olan hizmetin kendisidir.

Kripto varlıkların “hedge finansmanı” olarak finanse edilebilecek Bitcoin nakit akışı kaynağı bulunmaktadır.  Finansmanın “ponziye”  nasıl evrildiğini açıklamak için “Minsky Anı” kavramı ile tanınan Hyman Minsky’nin, 1986 yılında finansal sistemin istikrarsızlığını ölçmede kullandığı çerçeveyi ödünç alacağım.

Ancak, bu konuya geçmeden önce kripto da neden “ponzi” saplantısı oluşmuş? 1920’de Charles Ponzi tarafından geliştirilen bu sistemi bir tanıyalım…

Hukuksal dayanağı bulunmayan merkeziyetsiz yapısıyla teknoloji ve finansın geleceği kabul edilen kriptolar, finansal istikrarı tehdit edeceği, vergi geliri ve kara para aklamayı takip etmeyi zorlaştıracağı endişesiyle devletler tarafından tehdit olarak algılanmaktadır.  Hâlbuki kara para aklama da en büyük pay hala rezerv para olarak görülen itibari paralara aittir. Ve her yıl aklanan kara para tutarı kripto paraların piyasa değerinin 7  katı büyüklüğündedir.

Kripto varlıkların ulusal para birimlerine ve finansal istikrara yönelik  bir tehdit olarak görülmesinin asıl nedeni  “anonim” olmasıdır. Tabii ki tarihte yaşanılan “ponzi finansman” tecrübelerin de rolü büyük. 16. yüzyıl sonunda patlayan “Lale Çılgınlığı” (Tulipmania), 1720 South Sea (Güney Denizi) Balonu’Mississippi Balonu’ borç–gelir ilişkisinin bozulduğu 2008 Mortage Krizi ve  Bernard L. Madoff Investment Securities LLC sahibi Bernand Madoff’un skandalı ponzi finansmana en iyi örnekler.  Türkiye’de Banker Kastelli, 90’larda Titan Saadet Zinciri, 2010’larda Çiftlik Bank ve son olarak da Thodex’ de ponzi finansmanın izlerini görebiliyoruz. Bu hikâyelerin hepsinde sisteme başta girenler ve düzen bozulmadan karını alıp ayrılanlar kazanmış, ancak sistemin son üyeleri büyük kayba uğramışlardır.

Ponzi’nin temelinde, bireylerin rekabetçi yatırım getirisi talep etmesi yatar. Bunu fırsat bilen finans ya da finans dışı kurumlar da yatırım yapmak ve parasını biraz daha hızlı büyütmek isteyen kişilerden  “katlanan” kar payı dağıtım sistemi sürdürülebilir olmayan bir tür dolandırıcılık veya kara para aklamada diyebileceğimiz bir kurgu yaratır. Bu sistem, ülkede finansal istikrar sürdüğü ve oyunun yönetmeni “bitiriyoruz” demediği müddetçe hem yönetmen hem oyuncular için kârlı bir şekilde mutlu mesut ilerlemeye dayanır.

Minsky çıkıp gelse Bitcoin’i nasıl bir finansman döngüsünde izlerdi? O da Bitcoin’i sadece ponzi olarak mı görürdü ya da diğer finansman sınıflarında da değerlendirir miydi?

• Minsky Finansal İstikrarsızlık Hipotezi

Minsky Hipotezinde hedge, spekülatif ve ponzi olarak adlandırdığı üç tür finansman vardır. Bu sınıflandırma, iktisadi bireyin nakit gelir ve yükümlülüğü arasındaki ilişkiyi esas alır. Hedge finansman yapısı, tüm dönemlerde nakit(kesin) gelirlerin nakit ödemeleri aşması durumudur. Faizlerin yükselmesi, piyasadaki olumsuzluklar hedge finansmanını etkilemez. Piyasa canlıdır ve birçok varlığın fiyatı artmaktadır. Bunu takip eden aşama,  spekülatif finansman ise irrasyonel coşku diye tanımlanan nakit girişlerinin nakit çıkışlarını karşılayamadığı dönemdir. Faiz artışları ve ödeme yükümlülükleri geliri aştığı zaman yeniden borçlanma gerektirir.  Bu nedenle, para ve likit varlıklar tutulması tercih edilir. Ancak, Belirsizlik azaldığında, elde tutulan likit varlık taşıma maliyeti yaratabilir. Son olarak, ponzi de ise çoğu zaman nakit girişi nakit çıkışlarından fazladır. Birimler, sürekli borçlanmak zorundadır. Ekonominin genişlediği ve tepe noktasına ulaştığı dönemlerde finansal yapı bu eğilime yönelmektedir.

Minsky’e göre bu bir döngüdür. Çünkü eninde sonunda Ponzi sahnesindeki kartlardan oluşan evin kendi üzerine düşecek kadar büyüdüğü bir an gelecek ve daha sonra “Minsky Moment” “Minsky Anı” olarak adlandırılacaktır. Hayatta kalan finansal kurumlar,  yeni bir başlangıç ile kendilerini yeniden inşa edecek ve döngü yeniden başlayacaktır.

  Bitcoin’i bu Minsky’nin sunduğu bu çerçevede inceleyecek olursak;

“Hedge finansmanı” olarak finanse edilebilecek 2 doğal Bitcoin nakit akışı kaynağı bulunmaktadır. Bir önceki yazımda bahsettiğim Bitcoin madenciliği bunlardan biri. Bitcoin madencisi, platformlarını açar ve yeni basılmış Bitcoin ve blok zinciri ağında başarıyla işledikleri her blok için ödül olarak verilen yeni Bitcoin’leri kazanırlar, işlem zahmetlidir ve her 10 dk. Bir gerçekleşir. Değişkenleri ise sadece elektriğin maliyeti ve blok zincirinde bir sonraki bloğu oluşturma hakkını kazanmanın hesaplama zorluğudur. Diğeri, Bitcoin için sunulan en önemli geliştirmelerden biri olan açık kaynaklı Lightning Network (Yıldırım Ağı) projesidir. Bu sistem, Bitcoin transfer işlemlerindeki hız sorununu çözmeyi amaçlıyor. Bitcoin blokzincirinin güvenliği ve güvenilir yapısına müdahale etmeden var olan blok zincirine bağlı paralel bir ağ üzerinden hızlı, güvenilir, çok düşük işlem ücretleri ile Bitcoin transferleri imkanı sunan Lightning Network, Bitcoin ile çok düşük tutarlı, çok yüksek adetli ödemelerin bile anında gerçekleşmesini mümkün kılıyor.

Finansallaşmanın bir sonraki katmanı kripto para birimlerinde en yaygın finansallaşma faaliyeti olarak görülen “spekülatif finansmandır”. Bir proje kendisini ticari açıdan yararlı bulabilirse, pratik kullanıma bir adım yaklaşmış olur ve kendi alanında baskın hale gelip, geniş ticari kullanıma girebilmeyi başarabilirse kabul görür.

Kripto para biriminde kazanç, piyasa faizinden daha fazla ve taşıma maliyeti daha ucuz olduğunda kendini gösterir; finanse edilen faaliyetlerin başarısını veya başarısızlığını gelir akışlarından ziyade piyasa kaynaklı getiriler belirler. Finansal araçlarda arbitrajdan kar sağlanabilir, ancak kripto para birimlerinin fiyatının volatil olması, fiyatlandırma bilgilerinin hızlı yayılması sebebiyle arbitraj fırsatları istikrarlı ve nakit akışları sağlayacak kadar büyük ve sık değildir.

Son kategori olan “ponzi finans”, “spekülatif finans” kaynakları aştığında ortaya çıkar ki ponziye en başta değinmiştim. Günümüzde bazı kriptolarda yaşanan saadet zinciri hikâyelerini düşündüğünüzde, sistemlerinin Minsky’nin tanımı ve C. Ponzi mantığıyla birebir uyum içinde olduğunu ve ‘daha fazla kazanmak’ isteyen kişileri kötü niyetle bu oyuna nasıl dâhil ettiklerini görüyoruz. Ancak, atlanan bir nokta var ki oldukça önemli…  Bitcoin, arka planındaki blokzincir teknolojisi hiyerarşiyi yıkan ve gücü merkezden katılımcılara dağıtan bir yapıya sahip olması da ponzi ve blokzincir de işleyen Bitcoin’in yanyana getirilmesini zorlaştırmaktadır. Konuyu derinlemesine araştırmamış olanlar haklı olarak kripto paraları ponzi ve kara para aklamaktan ibaret olduğunu düşünerek kripto yatırımından ve kullanımından  kaçınmayı tercihe etmektedir.

Ponzi finansman sistemi ve Minsky Hipotezine göre Bitcoin ağırlık merkezi “spekülatif finans” ile  “”ponzi finans” arasında yer almaktadır. Türkiye’de Bitcoin’in ve diğer kripto paraların ödemelerde kullanılması yasak ancak Bitcoin, yatırımda korunma kalkanı olarak kullanılabilir.

Bitcoin finansmanının “hedge finansmanı ”sınıfına 2 şekilde    döndürülebilir:

• İlk seçenek, Bitcoin’in benimsenmesine dayanır. Harcama, varlıklara yapılan yatırım ve ücretler gibi doğal nakit akışı kaynakların da Bitcoin’in kullanılması artması. Henüz 4 senelik bir mazisi olan DeFi, Hathor Network, Dia, Orion Protocol, Warp, Serum gibi projeleriyle ekonomik faaliyet kaynaklarını yaratmanın yollarını bulmak için merkezi faaliyetler başlattı.
• İkinci seçenek ise, Bitcoin’i bir tasarruf aracı olarak kullanılmaya teşviki olabilir. Finansal kurumlar, sigorta ve fon yönetimi sektörü, Bitcoin ve fiat para nakit akışlarının ödeme faaliyetlerinde teminat yönünü birleştirerek, tasarruf sahiplerinin kripto paraları biriktirmelerine olanak tanıyan programlar sunmaya başlamasıdır.  Bunun yanında tasarruf sahibini korunması da hedeflenmelidir.

Özetle, Bitcoin sadece kocaman bir ponzi şemasından ibaret değildir. Ortaya çıkarılmasından piyasada işlem görmesine kadar içerisinde diğer finansman yollarını da barındıran çeşitli faaliyetler ve projeler ile hedge finansmanı olarak kullanılabilecek bir yatırım aracı olmaya ve isminin “ponzi” olarak anılmasını yenmeye adaydır. Ancak, kuralların, düzenlemelerin tüketiciyi korumanın da sağlanması gerekir. Gözetim ve denetimin amacı ise sadece kötüye kullanımı engellemek olmalıdır. Ve inovasyonun önü kesilmemelidir.

Kripto para sisteminde regülasyonlar henüz yeni başladığından, yatırımcıyı koruyabilecek bir ekosisteme sahip değildir. Ancak,  kripto paralara yatırım düşünen bireyler borsa yerine özel ve açık anahtar kullanımı ile kriptoların saklandığı sıcak-soğuk cüzdan gibi güvenli sistemleri araştırmalı ve sunulan avantajlardan yaralanmalıdır.

Amerikalı-Avustralyalı iktisatçı Joseph A. Schumpeter “ her yeni icat, bir yapıcılık barındırır” der.  Teknolojik hızı yakalayamayanlar ise yok olup giderler. Eskinin üzerine eğri olan bir sistem değil, Değişim için gerçek adımların bu yolda atılmasıdır gerekli olan. Önümüzdeki dönemde dijitalleşmeyle yapay zekâ bağlantılı teknolojiler; blokzincir ve veriyi işlemede hızda kuantum yaygınlaşacak. Dönüşüme her ne kadar ayak uydurmak istemeseniz de sistem sizi içine çekiyor ve  dışında kalamıyorsunuz.

Referanslar:

*https://www.spglobal.com/marketintelligence/en/news-insights/latest-news-headlines/us-dollar-s-role-as-top-reserve-currency-safe-even-as-global-share-hits-new-lows-63540682

* https://coinmarketcap.com/tr/

*İstikrarsız Bir Ekonominin İstikrarı-Hyman Minsky

*Blokzincir Kripto Paralar Bitcoin: Satoshi Dünyayı Değiştiriyor- Vedat Güven & Erkin Şahinöz

Nicholas Taleb’in ‘Siyah Kuğu’ kavramıyla ‘Olasılıksız Görünenin Etkisi ve Risk Yönetimi’ yazımda tanımıştık. ‘Sürdürülebilirliğin babası’ olarak tanınan John Elkington’ın Green Swans: The Coming Boom in Regenerative Capitalism kitabında ise tam tersine, yaşanılan krizler doğru şekilde algılanırsa vaka çalışmaları ve yeni gelişen teknolojileri kullanarak ‘çirkin ördek yavrularının’ Dünya’yı kurtaran ve beklenenden daha hızlı gelişmelere yol açan ‘Yeşil Kuğulara’ dönüşebileceğinden bahsediyor.

Sürdürülebilirliğin piyasa hareketlerini belirleyebileceği bir zamanlar imkânsız gibi görünürken, bugün bu yaklaşım, ekonomik iyileşmenin temel kaldıracı haline geldi ve ekonomileri ve finansı da kapsayan önlemler alınmaya başlandı.

Daha iyi bir gelecek için finans ve ekonomide “Yeşil Kuğu”

BIS-Uluslararası Ödememeler Bankası’nın beklemedik doğal risklerin iklim değişikliğinin derin boyuttaki krizlere neden olduğu ve ekolojik krizin sadece insanlığın değil finans ve ekonomilere de baskı yarattığını gerekli analizlerinin yapılması gerektiğini 2020 yılında ‘Siyah Kuğu’ kavramından esinlenerek yayımladığı “Green Swan” “Yeşil Kuğu” raporunda belirtmişti.

Fortsman Little Co. Kurucu ortağı Ted Fortsman’a göre; “finans çağı, muhtemel kâr güdüsüyle bağdaşmayan risk alan fütursuz aşırılıklar çağı haline gelmiştir.” Fortsman bu görüşünde haklıymış… İklimin krizinin yarattığı etkileri son zamanlarda daha derinden hissettik. Yeşil krizin etkileri finans, ekonomilerle sınırlı kalıyor ancak en önemli değer olan insanlığı geri dönmemek üzere yok ediyor.

Bizler bir taraftan Yeşil Mutabakat, karbon salınımını azaltılması, karbon vergileriyle daha yeşil daha çevreci aksiyonlara geçmeye hazırlanırken kriptoların enerji tüketimi ve sonucunda yarattığı karbon bir tezatlık oluşturuyor.

Kriptolar ve karbon salınımı

Yoktan var edilmiş gibi görünen kripto varlıkların arkasında gerçek bir kullanım gücü var. Kripto varlıklarda başı çeken Bitcoin, piyasa değerinin 1 trilyonu aşması, bir yılda fiyatının 10 kat artmasıyla gündemde kalıyor ancak tükettiği enerji ve beraberinde getirdiği sorunlar konuşulmuyor.

Bitcoin getirisi ve fiyatı düşük olsa hiçbir birey ve kurum Bitcoin’e yatırımını dahi düşünmez. Enerji maliyetlerinin düşük ve fiyatının yüksek oluşu kârları artırdığından dolayı Bitcoin’e yatırım ve çıkartılması için gereken madenciliğe talep yüksektir. Ne yazık ki para kazanma güdüsü doğayı korumanın önüne geçiyor.

Kripto para madenciliği çevreci ve sürdürülebilir mi?

Çin, Hindistan, İran, Rusya kripto para madenciliğini yasakladı. Madenciliği Doğu ülkelerden batıya kaydı. Şimdi, ABD kripto madenciliğinde 2. Ülke konumuna geldi.

 “Bitcoin işlemlerinde harcanan yüksek miktarda enerji söz konusu.”

Cambridge Bitcoin Elektrik Tüketim Endeksi’ne (CBECI) göre, Bitcoin tarafından tüketilen enerji bu yıl 130 TWh’ye ulaşması bekleniyor bu rakam küresel harcanan enerjinin yüzde 0.6’sına denk gelmektedir. Enerji tüketiminde Arjantin’i geride bırakan Bitcoin’in harcadığı enerji neredeyse Norveç’in tükettiği elektrik ile eş değerde.

 kaynak: Cambridge Üniversitesi Bitcoin Elektrik Tüketim Endeksi

Tek 1 Bitcoin düğümünü çözmek için bile 150.000 KWh enerji harcanıyor. Tek 1 Bitcoin hizmeti 1 milyon 685 binden fazla Visa işlemi seviyesinde elektrik kullanıyor. Tek bir YouTube izleyicisinin 5-6 ayda harcadığı kadar enerji tek 1 Bitcoin işleminde harcanabiliyor.  Bitcoin 121.05TWh enerji harcıyor, bu FAAANG(Google, Facebook, Alfabet, Netfix, Apple, Amazon) teknoloji devlerinin harcadığı enerjiden 3 kat fazla demektir.

Artan enerji tüketimi karbon salınımını artırıyor.  Bu enerji salınımı ağır sanayinin, diğer kıymetli madenlerin, klima ve fanların yaydığı karbon salınımının yanında küçük bir oran. Ancak, Manoa Hawaii Üniversitesi’nde Profesör Camilo Mora’nın 2018 yılındaki raporuna göre sadece Bitcoin 2033 yılına kadar küresel sıcaklığı +2 derece artıracak kadar emisyon üretebilme kapasitesine sahip.

Yine Cambridge Üniversitesi merkezli bir araştırmaya göre, Bitcoin madenciliği 8-10 GB gibi bir güç istiyor, bu oran Belçika’nın karbon salınımına eşittir.

Kriptoda yenilenebilir enerji adına ilk adım

Kripto para birimleri giderek daha yaygın hale gelmesi yenilenebilir bir enerji geleceğine geçmek de zorunlu hale getirdi. Kripto İklim Anlaşmasıyla(Crypto Climate Accord) Rocky Mountain Enstitüsü (RMI) ve Yenilikçi Düzenleme İttifakı (AIR) öncülüğünde Nisan ayında kripto ve FinTek dünyasını bir araya getiren,  kripto para birimi endüstrisini 2025 veya daha önce bir tarihe kadar yüzde 100 yenilenebilir hale getirmeyi taahhüt eden bir girişim başlatıldı.

Square CEO’su ve kurucu ortağı Jack Dorsey bu anlaşmanın, kripto para birimlerini tamamen temiz güçle destekleneceğine karbon ayak izini ortadan kaldıracağına ve küresel olarak yenilenebilir kaynakların benimsenmesine yol açacağına inandığını beyan etmişti.

Yenilenebilir enerjiyle çalışan kripto paralar

Bitcoin ve diğer kripto para birimlerinin enerji profilini iyileştirmek ve sürdürülebilir bir blokzincir sektörüne geçişi hızlandırmak için devam eden bir dizi umut verici girişim var. Bunlar arasında yenilenebilir enerjinin daha fazla kullanılmasının yanısıra daha enerji verimli protokolleri, karbon denkleştirmelerini, talep yanıtını ve daha yeşil madencilik havuzlarını benimsemeye yönelik bir dizi başka girişim de yer alıyor.

Enerji arzı tarafında, mevcut yenilenebilir kaynaklara dayalı madenciliğin yanında yeni yenilenebilir kaynakların değerlendirildiği “sürdürülebilir madencilik” geçişi bu günlerde yaşadığımız iklim kriziyle gündemde. Ethereum 2.0 projesi, blokzincirin yeni nesil sürümü getirdiği yeniliklerin yanında enerji tüketimini yüzde 99 azaltmasıyla çevre dostu kripto projelerine somut bir örnek.

  PoW -proof of work(emek ispatı)  ve PoS- proof of stake(hisse ispatı)

Kripto paraların 2 tip çalışma sistemi vardır.  PoW, yapısı gereği PoS’a göre neredeyse 1:100 diyebileceğim bir şekilde madenciliğinde daha fazla enerjiye ve donanıma ihtiyaç duyar. Birçok kripto para PoW’dan PoS’a geçmeye çalışıyor tabii ki kolay bir süreç değil.

Kanada’dan Sibirya’ya kadar uzanan projeler Bitcoin madenciliğinde hidroelektrik ve/veya doğalgaz kullanmak, karbon ayak izini azaltmak gibi fosil yakıtlardan uzaklaşmanın ve Bitcoin’in değerini etkilemeden yatırımcılar için daha cazip hale getirmenin yollarını arıyorlar. Teksas’ta güneş enerjisi ile madencilik yapan şirketlerin hikâyeleri de var, karbon kontratı satın alarak karbon nötr olma girişimlerin de bulunan şirketlerde var. İki kripto para borsası BitMex ve FTX  Mayıs ayında bunu gerçekleştirdi.

İstisnalar kaideyi bozmaz ama çevre söz konusuysa başka…

Çevre dostu koinler

Özellikle,  Elon Musk’ın açıklamasını sonrası kripto yatırımı düşünen herkes  “en doğa dostu koinleri” yani “çevreci ve en az enerji tüketen kripto paraları” sorgulamaya başladı. Sürdürülebilir çevre dostu kriptolar da var; Cardano, Iota, SolarCoin, Holochain, XLM, CYCE coin bunlardan birkaçı. Kim bilir belki de birkaç hafta sonra daha başka yeni kripto paralarda sağladığı enerji dostu projelerle ve çalışma sistemiyle bu sınıfa dâhil olur…

Kripto paralar, 2008 yılında hayatımıza girdi ve her geçen gün yerini sağlamlaştırarak etkin bir şekilde varlığını devam ediyor. İşin ekonomik ve finansal boyutunun yanısıra insanoğlunun geleceği söz konusu olduğundan uyum, zorunlu düzenlemeler ile çeşitli önlemlerin alınması ve süreç altından kalkılamayacak hale gelmeden bireysel alışkanlıkların  değiştirilmesi gerekir. Bu sebeple, bu konunun gündemde ilk sıralarda yer alması gerektiğini düşünüyorum.

Referanslar:

*https://www.leafscore.com/blog/the-9-most-sustainable-cryptocurrencies-for-2021/

*https://www.bis.org/publ/othp31.pdf

*https://cryptoclimate.org/

*https://cbeci.org/

*https://www.theecoexperts.co.uk/blog/bitcoin-uses-more-energy-than-amazon

* https://www.cnbc.com/2021/07/17/bitcoin-miners-moving-to-us-carbon-footprint.html

*https://www.sciencedaily.com/releases/2018/10/181029130951.htm

*https://www.visualcapitalist.com/comparing-the-carbon-footprint-of-gold-and-bitcoin/

*https://bitcoinmagazine.com/business/ftx-bitmex-to-become-carbon-neutral

*https://digiconomist.net/bitcoin-energy-consumption/

Dolar, finansal sistemde ve küresel piyasalarda 1944’den bu yana Dünya’nın rezerv parası. Finans ve teknolojideki değişikler ve Covid-19’un neden olduğu aksaklıklar ödeme sistemlerini de geliştirdi ve dolara karşı alternatifler olan sanal çekler, kartlar ve kripto varlıklara yönelimi arttırdı. Küresel çapta Facebook gibi şirketler kendi dijital parasını dahi oluşturlar. Tüm gelişmeler, CBDC’nin ortaya çıkışına önemli bir zemin hazırladı.

Central Bank Digital Currencies (CBDC), merkez bankalarının ülkenin kendi para birimini temsilen bastığı dijital paralardır.  Küresel çapta CBDC çalışmaları İsveç ve Güney Kore henüz pilot aşamada. Avrupa ise ​​2025 yılına kadar E-Euro başlatmak istiyor. Merkez Bankası Dijital Para Birimlerinin (CBDC) mevcut durumunu takip edebilirsiniz.[1]

Kripto paralar ve CBDC’nin,  elektronik ödemelerde kullanılması, saklanmasında dijital cüzdanların etkin rol oynaması ve transfer işlemlerinin blokzincir teknolojisi üzerinden  herhangi 3. Şahısa ihtiyaç duyulmadan gerçekleşiyor olması sebebiyle aynı olduğunu düşünebilirsiniz.

Ancak, CBDC’nin sahip olduğu özellikler bakımından kripto paralardan farkları vardır;

• Merkez: Kripto paralar kullanıcılarına merkeziyetsizleştirilmiş bir ortamda ödeme sistemi sunarken CBDC’ler merkezidir. Merkezi olması sebebiyle gözetim aracı haline gelebilir mi? Endişesi taşımaktadır.
• Dijital paralar, geleneksel para formları gibi bir otorite tarafından yaratılır, işlemler söz konusu otoritenin onayı ile gerçekleşir.
• Dalgalı mı sabit mi? Merkez otoriteler tarafından desteklendiği için dijital paraların değeri daha az dalgalıdır.
• Güvenlik ve gizlilik: Kripto paralar işlem sırasında kimlik bilgi gerektirmez, CBDC’ler gerektirir.
• Enerji Tüketimi: Küresel ısınma tehdidiyle karşı karşıya olduğumuz bu günlerde kripto varlıkların madenciliğinden farklı olarak CBDC’nin karbon ayak izini düşürmede ne kadar başarılı olacağıdır.

CBDC çalışma modellerinin daha iyi anlaşılması adına önce, BIS (Uluslararası Ödemeler Bankasının), “Money in the Digital Age: What Role for Central Banks?”  makalesinde 2017 yılında sunduğu Morten Bech ve Rodney Garratt tarafından ortaya konulan The Money Flower(Para Çiçeği) venn şemasını inceleyelim. CBDC’ler fiziksel nakit veya merkez bankası rezerv/uzlaştırma hesaplarından farklı “merkez bankası parasının yeni çeşitleri” olarak tanımlanır. Çeşitli para türleri arasındaki ilişkiler, dört temel özelliğe dayanan para çiçeği taksonomisi tarafından netleştirilir; paranın ihracatçısı(merkez bankası), formu (dijital veya fiziksel), erişilebilirliği (geniş veya kısıtlı); ve teknolojisi (belirteç/değer tabanlı veya hesap tabanlı).

Şemada kalan gri bölgeler CBDC’nin 2 ana türünü içeriyor.

Temel olarak, perakende-toptan satışa genel halk tarafından erişilebilir ancak toptan ödemeler (örneğin, bankalararası ödemeler veya menkul kıymet mutabakatı) için sınırlı erişimli bir dijital olanak vardır.  Perakende CBDC’ler, hesap tabanlı veya jeton tabanlı olabilir. Hesap tabanlıdan kasıt, normalde ticari bankalarda tutulan hesaplara benzer şekilde halk tarafından doğrudan merkez bankasında tutulan bir hesaptır. Bu, Nobel ödüllü James Tobin’in 1980’lerde insanların banka başarısızlığı riskine maruz kalmadan değer depolamak için bir araç olarak merkez bankasında mevduat sahibi olabilmeleri gerektiğini savunan önerileriyle uyumludur aynı zamanda. Jeton tabanlı ise işlemlerin gizliliği de dâhil olmak üzere aynı özelliklerin çoğunu paylaşan, fiziksel banknotların eşdeğeri olan dijital nakittir.

Şemalarda kalan gri bölgeler merkez bankası dijital paralarını(merkez bankası dijital koinleri, merkez bankası genel(perakende)-toptan amaçlı kullanılan hesapları, merkez bankası rezerv düzenleyici hesapları) içeriyor.

• Mevcut merkez bankası parası ve CBDC’lerin sunduğu temel özelliklerin karşılaştırılması ise şu şeklidedir;

Kaynak:Bank For International Settlement

2020 yılında yayımlanan Deutsche Bank CBDC: Money Reinvented raporunda, CBDC’ler çalışma modellerine göre 3 sınıfa ayrılmıştır.

Kaynak: Deutsche Bank

Account based CBDC (Hesap Temelli): Hanehalkı ve işletmelerin hesapları merkez bankasında tutulur. Buradaki amaç bireylerin çalınma riski ve normal mevduatta olduğu gibi kredi riskine maruz kalmamalarıdır. CBDC ise,  dijital olduğu için takip edilebilecek bir gözetim aracı haline de gelebilir.  Ancak, dijital paraların kullanımında dijital cüzdanların etkin rol oynaması ve transfer işlemlerinin de blok zincir teknolojisi ile üzerinden gerçekleşecek olması yapılan işlemlerin kayıt altına alınmasını sağlayacaktır.

 “Hanehalkı ve işletmelerin hesapları merkez bankasında bir hesabı bulunabilmesi”,  bireylerin aracı(bankayı) ortadan kaldırıp mevduatlarından CBDC hesaplarına para transferi yapabileceği bunun da bankaların likidite pozisyonunu daraltarak, kar marjlarını düşürebileceği eleştirilerini gündeme getirmiştir. Ancak, şu an her ülkede dijital para çalışmaları daha çok yeni ve farklı aşamalarda olduğu için bunlar ortaya sürülmüş birer iddiadan ibarettir.

Token based CBDC (Genel Kullanım): Merkez Bankası genel kullanım için bir dijital token piyasaya sürer. Dijital token nakit benzeri transferlere, işlemlere izin verir.

Token based CBDC(Toptan Kullanım): Bankalara ve diğer finansal kuruluşlara sınırlı erişim sağlanır. Ticari bankaların hesaplarını merkez bankalarında tuttuğu bir sistem. CBDC’ler bankalar arası ödemeler, menkul kıymet ödemeleri gibi toptan ödemeler için geliştirilmiştir.

Şimdi de merkez bankalarının CBDC’lerin kullanıcılara ulaşması için hangi rolleri üstlenmesi gerekir? Bir bakalım…

CBDC dağıtım mekanizmaları

Merkez bankları, operasyonel görevlerin ve tüketiciye yönelik faaliyetlerin çoğunu, rekabetçi bir seviyede perakende hizmetleri sunan ticari bankalara ve ödeme hizmet sağlayıcılara devrediyor. Böylece merkez bankası sadece sistemin işletmesine odaklanabilir, istikrarı garanti eder, toplam para arzının esnekliğini sağlar ve sistemin genel güvenliğini denetleyebilir.

Kaynak: Bank for International Settlement

Modelleri kısacası sırasıyla açıklamak gerekirse;

Dolaylı CBDC, günümüzün aracılara dayalı sistemlerinin kolaylığını sunmanın yanı sıra, merkez bankasını anlaşmazlık çözümü,  KYC Know Your Customer (Müşterini Tanı) ve ilgili hizmetlerden sorumlu olmaktan da kurtarıyor. Ancak dezavantajı, merkez bankasının bireysel taleplerin kaydını tutmaması ve talebin nakit benzeri doğrudan bir kanıtının olmamasıdır. Bu nedenle, merkez bankası aracıdan bilgi almadan tüketicilerin taleplerini yerine getiremez.

Doğrudan CBDC, aracıları ortadan kaldırarak aracılara olan bağımlılığı ortadan kaldırdığı için sadeliği açısından çekicidir. Ancak bu, ödeme sisteminin güvenilirliği, hızı ve verimliliği açısından tavizler gerektirir. Bu ölçekte teknik kapasitenin oluşturulması ve işletilmesi özel sektör tarafından üstlenilmesi daha iyi olarak görülmektedir.

Hibrit CBDC, talepleri destekleyen, bunları PSP Payment Service Provider (Ödeme Hizmeti Sağlayıcılarının)  bilançolarından ayrı tutan ve taşınabilirliğe izin veren yasal çerçevedir. Dezavantajı ise, dolaylı CBDC ile aynıdır. Merkez bankası aracıdan bilgi almadan tüketicilerin taleplerini yerine getiremez.

  CBDC’lerin modelelleri ve işleyiş sistemlerine baktığımıza göre sıra merkez bankalarında…

 CBDC merkez bankalarının bilançosunda nasıl bir değişim yaratır?

Para, “krediden mevduat “şeklinde içsel yaratır. Merkez bankaları CBDC’lerden, varlık değişiminde rezerv ve banknotlara ilave olarak da yararlanabilecekleri için (nakite) emisyona ihtiyaç duymadan para tabanını genişleterek, finansal sisteme likidite sağlayabilme imkanına sahip olabileceklerdir. Sağladığı likidite özelliği, merkez bankalarına finansal kriz dönemlerindeki herhangi bir nakit ihtiyacında CBDC’leri piyasaya sürme hakkı vermektedir.

Aşağıdaki tabloda merkez bankasının CBDC’leri piyasaya sürdükten sonra oluşan değişimi görebiliriz.

Dünya’da CBDC çalışmaları ne durumda?

Merkez bankalarının 2021 BIS araştırması, %86’sının CBDC’lerin potansiyelini aktif olarak araştırdığını, %60’ının teknolojiyi denediğini ve %14’ünün pilot projeler uyguladılar.

Çin,2014 yılında yuanı bilgisayar kodları yardımıyla dijital ortama taşıyan ve yerli parasını dijital ortama entegre eden ilk ülkedir.  Her alanda olduğu gibi dijital parada da başı çeken Çin, Nisan ayında ilk defa dijital bir para birimini devlet çapında yasal bir ödeme aracı olarak kabul eden ülke olmuştur ve 200 milyon E-Yuan (30.7 milyon dolar )  piyasa sürülmüştür. E-yuan, Son 30-40 yılda Batı’nın için karşılaştığı en büyük tehdit olarak görülüyor.

ECB ise, e- Euro üzerinde çalıştıklarını belirtti. Avrupa’dan gelen bu hareket piyasayı domine eden Mastercard ve Visa gibi şirketleri devre dışı bırakılmasına neden olabilir.

Avrupa’yı İngiltere Merkez Bankası ve İngiltere Hazinesi takip etti ve bir merkez bankası dijital para birimi oluşturma olasılığını değerlendirdikleri bildirildiler.

Fed, daha önce yaz aylarında dijital ödemeleri de kapsayan bir araştırma raporu yayınlayacağını duyurmuştu.  Temmuz ayındaki raporda,  “Yararların maliyetlerden daha ağır basıp basmadığı veya tam tersi konusunda yasal olarak kararsızım” ifadesini kullandı ve gerçekten uygun düzenlemelere sahip olunması gerektiği ancak  bugün, Fed olarak bu sistemlere sahip olmadıklarını söyledi.

Türkiye’nin dijital para çalışmaları

Alışverişte ve ticarette de kullanılan merkez bankalarının kendi dijital paraları ile ilgili çalışmalar Naci Ağbal döneminde Türkiye’de de başlamıştı.

Son dönemlerde TÜBİTAK’ın bunun için önemli çalışmaları var ve  buna yönelik yazılımcılar yetiştiriliyor. Dijital parada Blok zincir teknolojisi ihtiyacı nedeniyle Ticaret Bakanlığı’nda çalışmalarını sürdürmekte. Türkiye’nin dijital para çalışmaların önem vermesi uluslararası arenada görünürlüğümüz için çok önemli. Şimdilerde testleri yapılmakta, eğer başarılı olursa, 2022-2023’de Türkiye kendi ürettiği dijital parasını da kullanabilecek.

 Varlığı bir dert, yokluğu yara…

Çoğu kişiye göre gücün ve zenginliğin göstergesi olan  “para”, tarih sahnesine M.Ö. 7. yüzyılda Anadolu’da çıkmış ve ilk para Lidyalılar tarafından çekiçle darp edilerek basılmıştır. Zamanın koşullarına, ihtiyaçlara göre şekil değiştirmiş ve günümüze kadar bir değişim aracı olarak gelmiştir.

Finansal krizlerin ödeme sistemleri üzerinde yarattığı kırılganlıklar neticesinde sürdürülebilir dönüşümler,  blokzincir- FinTek’in ürettiği çözümler ile geleneksel bankacılık ve finans sisteminde de hızlandı. Öncelikle sabitkoin ve kripto paralar  birer alternatif olarak belirmeye başladı. Liberal düzende kapitalist başarının en üst düzeyi “finans” sistemin bir parçası olan merkez bankaları da bu değişime dahil oldu ve  “CBDC” kavramını ortaya çıkardılar.

Tüm bu gelişmeler ışığında şimdilerde akıllara gelen soru ise mevcut finans düzeninde bir sonraki aşamanın ne olacağı ve finansal istikrarı nasıl etkileyeceğidir?

[1] https://cbdctracker.org/

Referanslar:

*https://www.bis.org/about/bisih/topics/cbdc.htm

* https://www.trthaber.com/haber/ekonomi/merkez-bankasi-kendi-dijital-parasini-uretiyor-555201.html

* https://www.bis.org/publ/arpdf/ar2021e3.htm

* https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/833405

* https://voxeu.org/article/money-creation-bank-profits-and-central-bank-digital-currency

*https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/3135886/china-digital-currency-when-will-e-yuan-be-launched-and-what

*https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2021/html/ecb.pr210714~d99198ea23.en.html

*https://www.cnbc.com/2021/07/24/the-us-is-deciding-how-to-respond-to-chinas-digital-yuan.html

*https://www.bankofengland.co.uk/news/2021/april/bank-of-england-statement-on-central-bank-digital-currency

*https://service.betterregulation.com/document/326615

*https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-50161989