Bir önceki bölümde paranın tarihsel süreçteki yerinin özetini yapmıştım. Bu bölümde neoklasik iktisadın paranın nasıl yaratıldığına ilişkin görüşlerini özetlemeye çalışacağım.
Neoklasik iktisadın paraya ilişkin görüşleri kısmi rezerv bankacılığına ve para çoğaltanına dayanır. Kısmi rezerv bankacılığını ilk olarak Samuelson’un 1948 yılında yazdığı “Ekonomi” kitabında görürüz.
(Bu arada Samuelson, bizim Yaşar Hocaya çok benziyor :)) Samuelson’a göre banka mevduatları şöyle yaratılır:
Müşteri bankaya 1000 TL yatırır ve bunun karşılığında müşteriye eşdeğer bir mevduat hesabı açılır. Bu uygulama geçen bölümde anlattığım, sarrafların senet verme olayına benzer. Şimdi, Samuelson’a göre kredilerin nasıl verildiğine bakalım.
Müşteri bankaya 1000 TL yatırır. Banka bunun %20’sini nakit şeklinde zorunlu karşılık olarak ayırır ve geri kalan %80’ini kredi olarak dağıtır. Bunu muhasebe sisteminde gösterecek olursak şöyle bir kayıt yapabiliriz:
Bu sistemde banka, zorunlu karşılık ayırıp geri kalan parayı kredi olarak vermektedir. Burada en önemli olay, krediyi alan kişinin parayı mutlaka harcaması, harcanan mal ve hizmetlerin bedelinin bankaya yatırılması gerekir. Böylece para sistemden dışarı çıkmaz ve zorunlu karşılık sürekli ayrılıp geri kalan kısmı kredi olarak verilir. Bu yüzden de sistemin adına kısmi rezerv bankacılığı denir. Şimdi tekrar bir örnek üzerinden gösterecek olursak:
Bu sistemin hatasız bir şekilde ilerlemesi için şu koşulların sağlanması gereklidir:
1-) Bankanın yatırılan her para karşılığında sistemin ilerlemesi için kendine bir miktar nakit para ayırması gereklidir.
2-) Bankanın verdiği krediyi alan müşterilerin, aldıkları krediyi mutlaka harcamaları gereklidir.
3-) Harcama sonunda el değiştiren paranın mutlaka bankaya yatırılması gereklidir.
Ayrıca bu koşulların da 66 kere tekrar etmesi gereklidir. Tüm bu koşullar gerçekleştiğinde bankaların bilançosu aşağıdaki gibi olur:
Buradaki en önemli soru şudur:
Müşterilerin bankaya getirdiği paranın kaynağı nedir?
Bu sorunun cevabına Samuelson’un kitabının bazı bölümlerinde nakit, bazı bölümlerinde rezerv olarak rastlarız. Bu karışıklık kitabın (Economics An Introductory Analysis, 1948) yeni baskılarında düzeltilmiş ve en son rezerv halini almıştır. Samuelson’a göre merkez bankası kişilerden tahvil alarak banka hesaplarına ilgili tutarı yatırır ve aynı zamanda da bankaya yeterli miktarda rezerv sağlar. Bu sayede bankalar mevduat yoluyla kredi verir.
Özetle, Samuelson’a göre parayı ilk aşamada merkez bankası yaratır. Para çoğaltanı ise bankaya getirilen paranın ne kadar mevduat yaratacağını gösterir. Bu kavramı formül yoluyla göstermek istersek elde edeceğimiz sonuç aşağıdaki gibi olur.
yatırılan para x (1 / zorunlu karşılık oranı)
Yukarıda verdiğimiz örnek üzerinde gösterecek olursak:
1000 x (1 / 0,20) = 5000
Görüldüğü üzere, tüm koşullar sağlanırsa bankaya yatırılan 1000 TL, 5000 TL’lik bir mevduat yaratır. Buraya kadar anlattıklarıma bir de şema üzerinden bakalım.
